بررسی پیرنگ در داستان های مثنوی معنوی

بررسی پیرنگ در داستان های مثنوی معنوی  فهرست مطالب عنوان...صفحه مقدمه و کلیّات: 1-1. بیان مسئلۀ تحقیق...2 1-2. پرسش­های تحقیق...3 1-3. فرضیه­های تحقیق...3 1-4. ضرورت و هدف تحقیق4 1-5. پیشینۀ تحقیق...4 1-6. روش تحقیق.5 1-7. داستان­پردازی مولانا..6 1-8. روایت چیست؟.....8 فصل اوّل پیرنگ: 1-1.­ پیشینۀ تاریخی پیرنگ و عناصر ساختاری آن.........................................................................................13 1-2. عناصر داستانی پیرنگ...............................................................................................................................16 1-2-1. حادثه و گره­افکنی.................................................................................................................................16 1-2-2. کشمکش و ناسازگاری..........................................................................................................................18 1-2-3. اشتیاق و تعلیق....................................................................................................................................20 1-2-4. بحران....................................................................................................................................................22 1-2-5. نقطۀ اوج................................................................................................................................................22 1-2-6. گره­گشایی..............................................................................................................................................24 فصل دوم بررسی پیرنگ و عناصر ساختاری آن در داستان­های مثنوی: 2-1. ­طرح..........................................................................................................................................................28 2-1-1. طرح در حکایات کوتاهِ کوتاه مثنوی (داستانک­ها)............................................................................30 2-1-2. طرح در حکایات کوتاه مثنوی.............................................................................................................33 2-1-3. طرح در حکایات بلند مثنوی...............................................................................................................40 2-1-3-1. تحلیل طرح داستان پادشاه و کنیزک............................................................................................42 2-1-3-2. تحلیل طرح داستان شیر و نخچیران.............................................................................................52 2-1-3-3. تحلیل طرح داستان حلوا خریدن شیخ احمد خضرویه جهت غریمان.......................................56 2-2. عناوین طرحوار در مثنوی........................................................................................................................62 2-3. حکایات با طرح و پیرنگی ضعیف............................................................................................................64 فصل سوم عناصر داستانی مؤثر بر طرح و پیرنگ: 3-1. صحنه.........................................................................................................................................................69 3-2. شخصیّت....................................................................................................................................................74 3-2-1. شخصیّت­پردازی....................................................................................................................................75 3-2-2. شیوۀ شخصیّت­پردازی..........................................................................................................................77 3-2-3. ابزارها و عناصر شخصیّت­پردازی.........................................................................................................77 3-2-3-1. گفت­وگو............................................................................................................................................77 3-2-3-2. توصیف..............................................................................................................................................78 3-2-3-3. صحنه­پردازی....................................................................................................................................78 3-3. گفت­وگو.....................................................................................................................................................78 فصل چهارم مقایسه و بررسی تطبیقی طرح و پیرنگ در مثنوی معنوی و کلیله و دمنه و آثار عطّار: 4-1. مقایسۀ حکایت شیر و نخچیران در مثنوی مولوی و کلیله و دمنه......................................................86 4-1-1. پیرنگ....................................................................................................................................................87 4-1-2. تعلیق.....................................................................................................................................................88 4- 1-3. زاویه دید..............................................................................................................................................89 4-1-4. شخصیّت................................................................................................................................................90 4-1-5. شخصیّت­پردازی....................................................................................................................................90 4-1-6. گفت­وگو.................................................................................................................................................91 4-1-7. زمان و مکان..........................................................................................................................................93 4-2. مقایسۀ حکایت مرد دبّاغ در مثنوی مولوی و اسرارنامۀ عطّار..............................................................95 4-2-1. طرح و ساختار روایت­ها........................................................................................................................96 4-2-2. شخصیّت­پردازی....................................................................................................................................98 4-2-3.گفت­وگو..................................................................................................................................................99 4-3. مقایسۀ حکایت مردی که عزرائیل با او به خشم نگاه کرد در مثنوی مولوی و الهی­نامۀ عطّار.......100 فصل پنجم نتیجه­گیری................................................................................................................................................104 فهرست منابع..................................................................................................................................................107  چکیده  مثنوی ­معنوی اثر ارزشمند مولانا جلال­الدین محمد بلخی است که­ گذر روزگاران ­آن ­را به ­دست فراموشی نسپرده ­است. شاید یکی ازدلایل ­ماندگاری مثنوی، داستان­های ­دلنوازی است­ که ­موجب تلطیف­کلام ­متعالی مولانا گردیده­ و هرروزه پنجرۀ جدیدی بر آن ­گشوده ­می­شود و مخاطبان ­او را به­ نگاهی تازه ­براین ­داستان­ها دعوت می­کند. گاه برخی ­از داستان­ها به­صورت شگفتی با اصول و شیوه­های داستان­نویسی ­نوین گره ­می­خورد و این ­امر بر هنر داستان­پردازی­ مولانا بیش­ از پیش­ صحّه می‌گذارد.اصطلاح پیرنگ به ­معنای ­طرح، الگو و هسته­ی ­داستان است که ­سلسله ­حوادث را از آشفتگی بیرون می­آورد و به داستان وحدت هنری می­بخشد. این نوشتار توجه­ خود را بر این ­عنصر داستانی مبذول داشته و قصد دارد نشان ­دهد که چگونه مولانا در برخی از حکایات­ خود این عنصر را هنرمندانه به ­خدمت ­گرفته ­است."حادثه، گره­افکنی، کشمکش، تعلیق، بحران، نقطه­ی ­اوج و گره­گشایی ­و..." به‌­عنوان ­مؤلفه­های ­اصلی ­پیرنگ مورد بررسی قرار می­گیرد و نشان­ داده ­می­شود که چگونه مولانا با توجه به این ­موٌلفه­ها، به پی­ریزی ­داستان­ها و حکایات ­خود می­پردازد.در پایان ­نیز برای تبیین مطلب میان حکایاتی ­مشترک ­در مثنوی­ و کلیله و دمنه و برخی ­از آثار عطّار ، مقایسۀ­ تطبیقی به ­لحاظ طرح و الگوی ­داستان­ها صورت می­گیرد.هدف­ ما از نوشتن این پایان­نامه، شناساندن هنر داستان­پردازی ­مولوی از منظر طرح و پی­ریزی ­آن است تا نشان­ دهیم ­که­ این مؤلفه در مثنوی مغفول ­نمانده ­است و در برخی ­داستان­های ­آن، از عناصر اصلی­ محسوب می­شود.  کلیدواژه: مثنوی­معنوی، حکایت، عناصرداستان، طرح، پیرنگ  Abstract  The Analysis of Pattern and Plot in the Tales of Masnavi Manavi Safoura . Pournaghsh band   Masnavi Manavi is a precious work by Molana Jalalodin Mohammad Balkhi that the passage of time has not made it discarded. Perhaps, one of the reasons for its indissolubility is its remarkable tales that has sweetened the transcended words of Molana, a new gate gets opened everyday to it, and his audiences are encouraged to look at these tales differently. Sometimes, some of the tales are captivatingly involved with the new styles and methods of writing stories. And this point approves Molana’s art of storytelling even more.The word plot, meaning pattern and the main core of the story, elucidates the sequences of events and makes the story artfully united. This research attempts to analyze this narrative element and tries to show how Molana in some of his tales has artfully applied this element.”Event, complication, challenge, suspense, crisis, peak point, and resolution, etc.” are analyzed as the main elements of plot and it will be shown how Molana regarding these elements makes the plot of his tales and stories. Finally, in order to bring the discussion to a close some of the shared tales in Masnavi and Kelileh and Demneh and some of the Attar’s works are comparatively put side by side regarding the pattern of the tales.The aim of this thesis is to illustrate the art of Molavi’s storytelling from the perspective of pattern and plot in order to manifest that this element has not been ignored in Masnavi and it is among its main elements in some of its tales. Keywords: Masnavi Manavi, Tale, Narrative Elements, Pattern, Plot  مقدمه و کلیّات  1-1.­ بیان مسئله تحقیق روایت­ها وجود دارند؛ هرجا انسان باشد، روایت هم هست و ­هیچ­ مردمی هرگز و در هیچ­کجا بدون روایت وجود ندارند (آسابرگر، 1380:32). جهانی بودن عرصه­های روایت، از وجود عناصری ­حکایت می­کند که ­در تمامی ­روایت­ها از هر فرهنگ و ملیّتی، می­توان آنها را یافت. نخستین ­بار صورتگرایان ­روسی به مفهوم روایت توجه کرده­اند (احمدی، 312:1375) و در معنای­خاص، متون ­روایی را دارای ویژگی­های وجود قصه و حضور قصه­گو و تغییرحالت در یک دورۀ زمانی دانسته­اند. صورتگرایان و ساختارگرایانی که پژوهش­های آنها را دنبال­کرده­اند میان دستور زبان و دستور داستان نوعی همانندی یافته­اند و با استفاده از سنت دستوری، به عنوان منبع امکانات ساختاری، کوشیده­اند تا ضمن تجزیۀ روایت­ها به عناصر سازندۀ آنها به روابط و نظام­مندی این عناصر پی ­ببرند و دستوری جهانی برای روایت تدوین کنند. امروزه ما می­توانیم دراین باور بلندپروازانۀ ساختارگرایان، به وجود دستور جهانی روایت، با آنها همراه باشیم و یا در این ایده به دیدۀ تردید بنگریم، اما در هرحال نمی­توانیم دستاوردهای آنها را در زمینۀ تجزیه و تحلیل روایت­هایی از هر دست انکار کنیم. به ­این ترتیب، به­ نظر می­رسد که بررسی روایت­های داستانی ادبیات ­کهن فارسی نیز با استفاده از روش­های ساختارگرایانه، نه تنها امکان­پذیر است بلکه بررسی­هایی از این دست می­تواند بسیاری ­از جنبه­های داستانی این آثار را به نحوی مطلوب توضیح دهد. یکی از آثار ادبیات­ کهن فارسی­ که ­ براساس روش­های ­ساختارگرایانه قابل بررسی می­باشد، مثنوی معنوی اثر نفیس مولاناست که آن­چنان دلنواز و شیوا آفریده ­شده که ­گویی ­اثری پیش­ روی ­مخاطبان ­است­ که حتی روح سرکش­ و فسردۀ بشر امروز نیز اسیر جذبه­های آن می­شود و قدم ­به ­قدم ­در شش سفر با مولانا همگام می­شود و روح خود را صیقل می­دهد. وجود حکایات­ و روایات مثنوی که خود نقد حال همۀ ماست، در جای­جای مثنوی جلوه­گری می­کند. مولانا در ورای بیان هرحکایت و داستان، مفاهیم­ ارزشمندی­ را بیان ­می­کند. درواقع هدف این­ داستان­ها، ملموس­ ساختن مفاهیمی است که او قصد بیان آنها را دارد. صورت ­داستان­وارۀ مثنوی این امکان رافراهم ­آورده ­که بتوان آن ­را با توجه­ به اصول داستان­نویسی معاصر مورد بررسی قرارداد. امروزه مؤلفه­هایی همچون "موضوع، درونمایه، شخصیت، لحن، صحنه­پردازی و پیرنگ و..." به‌عنوان ­عناصر داستانی ­مورد توجه­اند. در این ­میان، عنصر "پیرنگ" ازجمله ­عناصری ­است ­که در مثنوی­ معنوی مورد توجه است، چنانکه ­با توجه به ­الگو­ی کلّی داستان­های مثنوی، می­توان گفت مولانا تقریبا ًدر تمامی داستان­هایبلند و شماری از داستان‌های کوتاه و متوسط، طرح و الگوی داستان­کاملی ­را به خدمت­ گرفته است؛ یعنی داستان ­را با یک­ موقعیت­ پایدار اولیه آغاز و سپس­ نیاز یا مشکلی را مطرح می­کند و کنش­هایی ­برای ­حل ­مشکل یا برآوردن ­آن نیاز انجام می­دهد، سرانجام ­داستان را به یک نتیجۀ مشخص و موقعیّت پایدار پایانی خاتمه ­می­دهد. لذا با توجه­ به ­اینکه شارحان مثنوی دربارۀ ساحت­های معنایی­ و نمادین داستان­های­ مثنوی شرح­های مفید و مبسوطی نوشته­اند، در این تحقیق سعی بر آن است که داستان­ها و روایت­های مثنوی از جنبه­های ساختاری و عناصر داستانی بدون توجه به معناهای نمادین و عرفانی متن، بررسی شود. به ­عبارت دیگر، با قصه­های مثنوی به‌­عنوان روایت یک قصه و نه یک قصۀ عرفانی- تمثیلی روبه‌رو خواهیم شد و سعی می­شود تا شیوه­های روایت­گری مولانا در این اثر بررسی شود. 1-2. پرسش­های تحقیق 1.­ کدام‌یک از داستان­های مثنوی، قابلیت بررسی عناصر داستانی از جمله طرح و پیرنگ را دارا می­باشد؟ 2.­ پیرنگ­ داستان­های ­مثنوی با کدام ‌­یک از عوامل ­داستانی دیگر ارتباط ­دارد؟ 3.­ آیا همۀ داستان­های مثنوی از پیرنگی قوی برخوردار است؟ 4. قوت ­تکنیک­های داستان‌­پردازانۀ مولوی در بخش­ پی­ریزی داستان­های ­مثنوی در مقایسه­ با دیگر آثار منظوم ­عرفان تعلیمی ازجمله آثار عطار و...­ تا چه ­اندازه ­است؟ 1-3. فرضیه­های تحقیق 1.­ داستان­های مثنوی همچون داستان­های معاصر شامل انواع داستانک­ها، داستان­های کوتاهِ کوتاه و داستان­های بلند است که برخی از آنها از نظر عناصر داستانی به­ویژه طرح و پیرنگ قابل بررسی می­باشند. 2.­ در حکایات ­مثنوی ­رشتۀ­ حوادث را شخصیت­ها به­وجود می­آورند و از این ­نظر پیرنگ ­با شخصیت آمیختگی و اختلاط نزدیکی دار­د و یکی ­بر دیگری ­تأثیر می­گذارد، البته گفت­وگوی شخصیّت­ها و صحنۀ وقوع حوادث نیز در پیشبرد طرح داستان نقش­ به­سزایی دارد. 3.­ برخی از حکایت­ها برای مولانا بهانه­ای است تا بعد از ذکر آن به تفصیل، به بیان آراءِ عرفانی خود بپردازد، بنابراین از پردازش کلیّۀ عناصر ساختاری طرح و پیرنگ اجتناب می­کند؛ درواقع می­توان گفت چنین حکایت­هایی از پیرنگی ضعیف برخوردارند. 4.­ در مثنوی، همۀ ­ارکان داستان به­ویژه ­عنصر پیرنگ، سامان­یافته­تر است و به ­خوبی ­در خدمت بیان­ و القای ­مفاهیم و مقاصد داستان­ها درمی­آید؛ برخلاف ­دیگر آثار منظوم ­عرفان ­تعلیمی ­همچون ­آثار عطّار ­که ­ساختار غالب ­آنها الگویی است که عنصر پیرنگ در آنها تا حدی­کمرنگ ­است زیرا عطّار طریقی ­را پایه­گذاری­کرده ­که هنوز به ­آن ساختار منسجم ­لازم ­در روایت­پردازی دست­ نیافته و مانند همۀ روش­ها در ابتدا با کاستی­هایی روبرو بوده است؛ درحالی­که مولانا پس از عطّار با استفاده از ساختارهای گوناگون و جذّاب روایی در مثنوی، این شیوه را بهتکامل رسانده است. 1-4. ضرورت و هدف تحقیق آشنایی­ و انس­ با شکل ­ساختاری و ظاهری ­یک ­اثر می­تواند را­ه­گشای­ خوبی در شناخت­ ژرف­ساخت­ها و مفاهیم ­عمیق ­آن باشد؛ بنابراین می­طلبد که علاوه ­بر توجه­ به ­معانی عمیق­ و عظیم ­مثنوی، به ­عناصر تشکیل­دهندۀ داستان­های ­این ­اثر نیز توجه گردد، زیرا در ورای این ­حکایت و داستان­هاست­ که مضامین ­اصلی و اهداف ­والای مولوی تجلی می­یابد. « قصه­ها و تمثیلات مثنوی مقدمۀ واقعی شناخت ­دنیای نی­نامه ­و ورود به ­اقلیم ­ناشناختۀ آن است» (زرین­­­­کوب، 13:1366). ساخت داستان­وارۀ مثنوی ­مولوی باعث­ شده تا برخی ­از حکایات آن از استعداد پردازش و تحلیل از منظر مبانی و اصول ­داستان­پردازی امروز برخوردار باشد؛ به­گونه­ای که می­توان هر یک از عناصر داستان را به­طور جداگانه و در ارتباط با هم بررسی کرد. لذا در این نوشتار سعی ­بر این است ­که عنصر پیرنگ­ به ­عنوان یکی ­از عناصر داستانی و همچنین زمینه­ای برای ­خلق ­سایر ارکان بررسی ­شود، زیرا کاوش و بررسی در آثار کهن ­ادبی مانند مثنوی­ معنوی با نگاهی ­امروزی باعث آشکار شدن ­زوایای پنهان و مغفول ­ماندۀ آنها می­شود. درنتیجه، این بررسی زمینه را برای ­ارتباط ­نسل­ جدید با آثار ارزشمندی­ که قرن­ها از نگارش ­آنها می­گذرد امّا هنوز رنگ­ کهنگی به­ خود نگرفته­اند، فراهم می­کند.  1-5. پیشینۀ­تحقیق مثنوی ­معنوی به­عنوان اثر ارزشمندی پیوسته ­مورد توجه ­است و کتب­ و مقالات و پایان­نامه­های ­بسیاری دربارۀ ­آن به ­چاپ رسیده است. در زمینۀ بررسی ­عناصر داستانی در حکایات ­مثنوی نیز، مقاله‌ها و پایان­نامه­هایی به ­رشتۀ تحریر درآمده که از برخی از آن­ها می­توان در این ­تحقیق بهره ­برد: پایان­نامه­ها: -­ بررسی­ و تحلیل ­نماد در مثنوی ­معنوی (1379) دانشگاه ­دزفول -­ تصویرگری و توصیف در داستان­های­ مثنوی (1380) دانشگاه­ دزفول -­ گفتگو در مثنوی، دفتر اول (1388) دانشگاه ­رودهن -­ بررسی ویژگی­های ­شخصیّت­پردازی در داستان­های­ مثنوی (1389) دانشگاه ­گیلان -­ صحنه­پردازی­ در حکایات­ مثنوی ­معنوی (1390) دانشگاه ­گیلان مقاله­ها : -­ داستان­پردازی ­و شخصیت­پردازی ­مولوی در مثنوی (1382) از علیرضا شوهانی -­ گونه­های­ تک­گویی در مثنوی (1387) از فاطمه­ معین­الدینی -­ کانون ­روایت در مثنوی (1386) از محمدرضا صدفی -­ بررسی ­عنصر زمان در روایت ­با تأکید بر حکایت "اعرابی ­درویش" در مثنوی (1386) از غلامحسین ­غلامحسین­زاده­ -­ بررسی­ رابطۀ زمان و تعلیق در روایت "پادشاه­ و کنیزک" در مثنوی (1388) از زهرا رجبی­ و همکاران با این وجود، تحقیقی ­که ­در آن عنصر پیرنگ ­در حکایات ­مثنوی ­به­صورت ­مستقل و جامع بررسی ­شود، مشاهده نشده است البته برخی ­از مقالات ­مربوط ­به مسألۀ ­پیرنگ­که می­توان ­از ­آنها در این ­تحقیق استفاده ­کرد، عبارتند از : -­ بررسی ­تطبیقی­ طرح در داستان­های کهن و داستان­های امروزی ایران و جهان، فصل­نامۀ مطالعات ادبیات تطبیقی (1388) از منصوره ­شریف­زاده -­ بررسی نقش ذهنیت شخصیّت­های­ داستانی درگسترش پیرنگ داستان­های مثنوی، مجموعه­ مقاله­های همایش داستان‌پردازی مولوی (1386) از حسینعلی ­قبادی درواقع، وجه تمایز این تحقیق با پژوهش­هایی که بدان­ها اشاره شد، دراین است که تحقیقِ حاضر به­طور جامع و مستقل به بررسی عنصر طرح و پیرنگ در داستان­های مثنوی می­پردازد؛ درحالی­که سایر پژوهش­ها به بررسی دیگر عناصر داستانی در مثنوی یا یکی از داستان­های آن پرداخته­اند.  1-6. روش انجام تحقیق -­ گردآوری اطلاعات به ­شیوۀ کتابخانه­ای و روش تحقیق، توصیفی-­ تحلیلی خواهد بود . -­ از آنجا که نشان ­دادن همۀ مصادیق عناصر داستان با انبوه حکایات مثنوی بسیار دشوار است، سعی می­کنیم که ­پس ­از گردآوری اطلاعات و داده­های مربوط به عنصر پیرنگ، از میان شش ­دفتر مثنوی حکایاتی را که ­قابلیّت بیشتری برای تحلیل و بررسی بر مبنای مؤلفۀ "پیرنگ" و عناصر تشکیل­دهندۀ آن دارند، مورد توجه بیشتر قرار داده و در این زمینه بین مثنوی­ مولوی و برخی آثار و حکایات مشابه، بررسی مقایسه­ای انجام می­شود .  1-7. داستان­پردازی­مولانا در این تحقیق، سخن از مولانا و شعر اوست. سخن از کسی است­ که برای هدایت مردمان «بهتر آن می­داند که سردلبران را در حدیث دیگران بخواند» و اگر «حلق­ها تنگ و ضعیف نمی­بود» ، «داد معنی را بهتر و بیشتر از این بیان می­نمود»؛ چه گر هزاران طالبند و یک ملول از رسالت باز می­ماند رسول (3/3604) می­گویند شاعر، نویسنده و دانشمند ­متعلق به جامعه­ای است­که او را می­شناسندو از آنجا که مولانا را همه می­شناسند، پس او جهانی است و متعلق به همۀ نسل­­ها و اعصار. شعر او به ­هیچ طبقه یا دوره­ای اختصاص ندارد. مولانا در مثنوی، موضوعات را بسته و محکوم به نتیجۀ خاصی نمی­کند چون معتقد است­که هیچ امری در جهان تمام نمی­شود و هر زمان می­توان از هر موضوعی قرائت تازه‌ای ­کرد که این ناشی از اندیشۀ باز و فراخ مولاناست، لذا کلامش در مثنوی متعلق به دیروز، امروز و فرداست. مثنوی ازجمله معدود آثاری است که توانسته معارف تعلیمی، عرفانی و اخلاقی را توأمان با داستان­ها و حکایات لطیف بر طبع مخاطبان خود عرضه ­کند؛ چنان­که پس از قرون و اعصار همچنان طراوت و شادابی آن جلوه­گر است. دریافت فایل بررسی پیرنگ در داستان های مثنوی معنوی